Anadil, bir bireyin doğduğu andan itibaren toplumunun dilinde öğrenilen ve yaşadığı çevrede sosyalleştiği dildir. Bu bağlamda, anadil hakkı, hem bireysel hem de kolektif bir haktır. Ancak günümüzde dünya genelinde 7 bin civarında dilin varlığı tehlike altındadır ve bunlardan 2500'ü yok olma riskiyle karşı karşıyadır. UNESCO, bu duruma dikkat çekmek amacıyla 21 Şubat'ı Uluslararası Anadil Günü olarak ilan etti ve bu gün, dünya çapında kültürel çeşitlilik ile çok dilliliği desteklemek amacıyla her yıl kutlanmaktadır.
Anadil, bireylerin kendilerini en iyi ifade ettikleri, sosyalleştikleri ve kültürel varlıklarını sürdürebildikleri dildir. Devletleşmemiş halklar, anadilinde eğitim hakkından mahrum bırakıldığında, birçok gelişim fırsatından yoksun kalmaktadır. Araştırmalar, anadilinde eğitim gören çocukların pedagojik olarak daha başarılı olduğunu göstermektedir.
Ancak, dünyadaki egemen ulus devlet anlayışı, asimilasyoncu ve tekçi bir bakış açısıyla anadilde eğitim taleplerini reddetmektedir. Ulus Devlet anlayışı, bireyleri tek bir dilde eğitim almaya zorlamakta ve dilsel çeşitliliği baskı altına almaktadır. Tüm diller, insanlık tarihinin ortak mirasıdır ve bu dillerin korunması için tekçi politikalara son verilmesi gerekmektedir.
Türkiye’de, anadilinde eğitim hakkı, 2012 yılında çıkarılan seçmeli dersler genelgesiyle kısıtlanmıştır. Bir çocuğun anadilinden kopması ve sadece Türkçe eğitim alması, çocuğun ruhsal, sosyal ve duygusal dünyasında parçalanmalara yol açmaktadır. Seçmeli dersler kapsamında sunulan diğer dillerin öğretilmesi de yeterli değildir. Ayrıca, bu dillerin seçilmesi, öğretmen eksiklikleri, eksik eğitim materyalleri ve ayrımcılıkla karşılaşma endişesi nedeniyle neredeyse imkansız hale gelmiştir.
Türkiye’de Kürt Dili üzerindeki baskılar, ulus devlet anlayışının bir yansımasıdır. Kürtçenin kullanımına yönelik engellerin kaldırılması, toplumda barışın sağlanması ve Kürt meselesinin çözülmesi için kritik bir adım olacaktır. Ancak, Türkiye’nin TRT6 gibi düzenlemeleri, anadilde eğitim hakkını yeterince karşılamamaktadır. Kültürel etkinlikler de dahil olmak üzere, Kürtçenin günlük yaşamda kullanımı ciddi şekilde engellenmektedir.
İHD, 28 Ekim 1990'da Kürtçe konuştuğu için tutuklanan ve kısa süre sonra gözaltında kaybedilen dernek üyesi Vedat Aydın’ı saygıyla anarak, anadilinde eğitim hakkının bir an önce hayata geçirilmesi gerektiğini talep etmektedir.
İHD Hakkari Şubesi, tüm dillerin eşit haklarla korunmasını ve eğitimde dilsel çeşitliliğin sağlanmasını savunarak, bu günün anısına barış ve özgürlük mesajı verdi.
KURMANCİ: Bila 21ê Sibatê Roja Zimanê Zikmakî ya Navnetewî, Roja Azadiya Hemû Zimanan be!
Zimanê zikmakî ew ziman e ku bêyî tu hewldaneke hînbûnê ya ji derve hebe bi awayekî xwezayî ji hawîrdora civakî ya ku ferd ji dayîka xwe de tê dinê fêr dibe, di jiyana xwe ya rojane ya civaka ku tê de ji dayik bûye de bi kar tîne, civakbûnê dike û nirxên hunerî û çandî diceribîne,. Di vî warî de mafê zimanê zikmakî hem di çarçoveya mafê takekesî de ye û hem jî di çarçoveya mafên kolektîf ên civaka ku tê de ye.
Tê zanîn ku îro li cîhanê derdora 7 hezar zimanên zikmakî tên axaftin û 2500 ji wan li ber windabûnê ne. UNESCO’yê ji bo balê bikşîne ser vê xeteriyê di 17’ê Mijdara 1999’an de roja 21’ê Sibatê wekî Roja Zimanê Zikmakî ya Navneteweyî îlan kir û ji sala 2000’an û vir ve bi armanca piştgirîkirina cihêrengiya çandî û pirzimanî li cîhanê dest bi pîrozkirina “Roja Zimanê Zikmakî ya Cîhanê” kir.
Zimanê zikmakî ew ziman e ku ferd di nav civakên ku tê de dijî an jî di bin rêvebiriya dewletekê de herî baş xwe pê îfade dike, bi vî awayî civakî dibe û hebûna xwe ya çandî diparêze. Mehrûm hiştina gelên bêdewletî ji mafê perwerdehiyê, bi taybetî bi zimanê zikmakî, tê wateya ku ji gelek derfetên xwe bêpar mane. Ji ber vê yekê jî mafê perwerdeya bi zimanê zikmakî ji bo hemû kesên ku vê daxwazê dikin daxwaza herî rewa ye. Her wiha hemû lêkolîn nîşan didin ku zarokên bi zimanê xwe yê zikmakî perwerde dibin di warê pedagojîyê de bêtir serkeftî ne.
Astengiya herî mezin a li pêşiya daxwazên perwerdeya bi zimanê zikmakî, zîhniyeta Netew-Dewlet e ku li cîhanê serdest e. Nêrîna Netew-Dewletî bi nêzîkatiyeke asîmîlasyonîst, yekzimanî û qedexeker daxwazên Perwerdehiya bi Zimanê zikmakî red dike. Têgîna Netew Dewletî hemû kesên li ser erdnigariyekî dijîn mecbûr dike ku bi "yek zimanî" biaxivin, perwerdeyê bibînin û xebatên xwe yên din bidomînin. Hemû zimanên wendabûyî, zimanên di xetereyê de û zimanên li cîhanê tên axaftin nirxa hevpar a dîroka mirovahiyê ne. Divê polîtîkayên yekzimanî û asîmîlasyonîst û amûrên zorê yên li ser zimanan bên rakirin. Divê mirov bi zimanê xwe biaxivin, perwerdeyê bibînin, jiyan û çanda xwe bidomînin. Bi pirdengîya zimanî û çandî, civak dikarin bi hev re di nav aştiyê de û azad bijîn.
Her çiqas li Tirkiyeyê gelek ziman hebin jî, dersên ji bilî Tirkî encax di namedor a zimanê bijarte a 2012 an de hat weşandin û ji pola 5’emîn dest pê dike û wekî dersên hilbijartî tên dayîn. Veqetandina zarokekî ji zimanê zikmakî heta pola 5 emin a dibistana seretayî û bi zordari gihandina zanistî,hunerî,çandî û perwerdehiya bi zimanê fermî hem tê wateya binpêkirina mafên zarokan û hem jî lihevketin û perçekirina pedagojik a cihana giyanî,civakî û hestiyar a zarokê. Li gel ku ji bo hînkirina ziman û zaravayên cuda wek dersên hilbijartî ne mafekî têrkere û hilbijartin û hînbûna wan li dibistanan hema bêje ne mumkin bûye. Ev maf jî ji ber zehmetiyên wekî nebûna têr mamosteyan, herî kêm xwesteka10 xwendekar di polê de, nebûna alav û amûrên perwerdeyê û pirtûkên dersê û arastekirina zarokan bo dersên olî yên ku ji hêla rêveberiyê ve guncav têne dîtin, bêyî agahdarkirina zarok û dê û bavên wan di dema hilbijartina dersê de, nayê bikar anîn. Her wiha xema malbat û zarokan a ji ber cudakarî û dûrxistina civakî bandoreke neyînî li ser daxwazên perwerdeya bi zimanê dayikê dike
Zextên li ser zimanê kurdî yên li Tirkiyeyê jî nîşaneya zîhniyeta serdest a netewe-dewletê ye. Naskirina mafê perwerdeya bi zimanê zikmakî û rakirina astengiyên li pêşiya bikaranîna ziman û zaravayên Kurdî, ji bo çareseriya Pirsgirêka Kurdî ku yek ji pirsgirêkên herî bingehîn ên Tirkiyeyê ye û li benda çareseriyê ye, û di misogerkirina aştiya civakî de wê bibe gaveke girîng. Hewlên dewleta Tirk ên li hember Zimanê Kurdî wek rêziknameyên TRT6 û Dersên Hilbijartî ne di wê astê de ye ku daxwazên mafên zimanê zikmakî bi cih bîne. Di hemû qadên jiyanê de bikaranîna kurdî bi astengî û zextên giran re rû bi rû dimîne. Şano, sînema, konser û çalakiyên çandî û yên bi vî rengî bi gelek biryarên îdarî tên qedexe kirin. Beşek ji axaftin û nîqaşên ku di mehên borî de dest pê kirin û bi armanca çareserkirina Pirsa Kurd, hêviyên civakê zêde dike; yek ji van hêviyên herî girîng jî naskirina Mafê Perwerdehiya bi Zimanê Zikmakî ye. Divê Dewleta Tirk ji bo çareseriya pirsgirêka Kurd, bi taybetî jî jibo mafê perwerdehiya bi zimanê zikmakî helwesteke berpirsyar nîşan bide; Divê dawî li nêzîkatiya xwe ya qedexekirina zimanan bîne. Her wiha divê dewleta Tirk demildest bertekên ku li ser xalên 17, 29 û 30 ên Peymana Mafên Zarokan a Neteweyên Yekbûyî daniye, her wiha îhtirazên li ser xalên ku di belgeyên mafên mirovan ên gerdûnî yên ku ew alîgirê wan e de rê dide hînkirin û parastina nirxên cuda yên ziman, çand û baweriyên cuda rabike. Ji bo ku di warê perwerdehiyê de ji bo her zarokek jîngehek wekhev û azadîxwaz were peyda kirin, divê bi beşdarbûna NY-UNESCO ya "Peymana Dijî Cûdakarîya Di Perwerdehiyê de" tevdîrên pêwîst bên kirin.
Bi wesîleya pîroz kirina salvegera Roja Zimanê Zikmakî ya Cihanê em endamê xwe Wedat Aydın’ê sedema di kongreya me ya 28’ê Cotmeha 1990’an de axaftina xwe bi Kurdî kiribû hatibû girtin û piştî serbest berdana wî di demek kurt de ji mala xwe hatibû binçav kirin û bi zordarî hatibû wenda kirin bi rêzdarî bibîr tînin û daxwaz dikin ku mafê herî xwezayî yê her kesî, mafê perwerdehiya bi zimanê xwe yê zikmakî û danûstandina bi cîhanê re, demildest bê bicihanîn.
ZAZAKİ: Wa 21ê Sibate Roja Ziwanê Esasîyî yê Dinya Heme Ziwanan rê Bibo Roja Aştîye!
Ziwano ke merdim bîyayîşê xo ra nat, komelê xo mîyan de bi hawayêko tebîî museno, pê beno sosyal, tede huner û kulturê xo vîneno; no ziwanê merdimi yo esasî yo. No het ra heqê ziwanî, hem heqêko şexsî hem zî heqêko komelkî yo.
Ewro yeno zanayîş ke dinya de nêzdîyê 7 hezar ziwanî yenê qiseykerdiş û înan mîyan ra 2500 hebî binê rîskê vîndîbîyayîşî de yê. Semedo ke bale bianco nê rîskî ser, 17ê Teşrîna Peyêne ya 1999î de UNESCOyî 21ê Sibate, bi nameyê “Roja Ziwanê Esasîyî yê Mîyanmiletan” îlan kerde. Serra 2000î ra nat zî seba ke desteg bido zafkultur û zaf ziwanîye, bi nameyê “Roja Ziwanê Esasîyî yê Dinya” ame pîrozkerdene.
Ziwano ke merdim tewr asan pê sosyal beno, keweno tekilî û averşîyayîşê xo bi hawayêko tewr asan dano dewamkerdiş, ziwano esasî yo. Coka ziwanê esasîyî de heqê perwerdeyîyî, heqêko esasî yo. Komelê ke bi ziwanê xo perwerde benê, her het ra averşîyayîşê înan zedîyeno û bi no hawa seypêyîya komelan hîna asan bena. Ney ra wet goreyê heme cigêrayîşan gedeyê ke bi ziwanê xo perwerde benê, heto pedegojîk ra hîna benê serkewteyî.
Astengîyo tewr pîl o ke vernîya waşteyanê perwerdeyê bi ziwanê esasî yo, zîhnîyetê netew-dewlet o. Zîhnîyetê netew-dewlete, bi perspektîfê yewperestî, qedexekerî û asîmîlekerdişî waşteyanê perwerdeyê ziwanê esasî red keno. Zîhnîyetê netew-dewlete bi israr wazeno ke, merdime ke binê hukmê yew dewlete de cuyenê wa teyna bi yew ziwanî qisey bikerê, perwerde bibê û hereket bikerê. Heme ziwanê ke vîndî bîyê, binê rîskî de yê û yenê qiseykerdiş, erjê tarixê heme merdimatîyî yê. Ganî serê ziwanan ra polîtîkayê yewperestîye û asîmîlasyonî wedarîyê. Ganî şarî bieşkê bi ziwananê xo qisey bikerê, perwerde bibê, ciwî û kulturanê xo bide dewamkerdene. Mera bi zafziwanîye û zafkulturîye komelî eşkenê pîya, aştîye de û bi hawayêko azad biciwîyê.
Tirkîye de zaf ziwanî estê. Tamîmê Dersanê Weçîniteyan ra pey 2012 ra nat mektebo mîyanên de Tirkî ra wet zî tayê ziwanan de dersî eşkenê bigîrîyê. Gedeyêk, heta sinifa pancine ziwanê xo ra biaqitîyo û bi ziwano resmî perwerdeyê zanistî, hunerî, kulturî bibo, na rewşe hem îxlalê heqanê gedeyan ana meydan, hem zî heto pedegojîk ra zerar dana gedeyî. Seba musnayîşê ziwan û dîyalektanê cîyayan, ûsilê ziwanê weçîniteyî, hem wayîrê têsîrêko kemî yo hem zî nê ziwanan wêçînayîş û mekteban de nê ziwanan musayîş bîyo bêîmkan. Seba ke goreyê îxtîyacan mamosteyî tayîn nêbenê, seba ke hûmara wendekaranê weçînayoxan rê şertê cêrsînorî estê, seba ke materyal û kitabê dersî kemî yê û îdareyî bêxeberê gede û welîyan dersan weçînenê yan zî midaxele bi înan kene, no heq zî nîno şixulnayîş. Ney ra wet seba ke keye û gedeyî mobîng û îzolasyon ra tersenê zî nêeşkenê nê heqê xo bi hawayêko aktîf bişuxulnê.
Hêrîşê ke Tirkîye de vera ziwanê kurdkîyî benê zî zîhnîyetê netew-dewlete ra peyda benê. Seba çareserîya “Meseleya Kurdan” û aştîya komelkîyî tewr verên ganî astengîyê vernîya ziwan û dîyalektanê kurdkîyî bêrê wedartene. TRT Kurdî ya ke serra 2009î ra nat weşanan kena la wayîrê referansêkê qanûnîyî nîya û programê dersanê weçîniteyan hetê ziwanî ra nêeşkenê îxtîyacanê miletê Kurdî rê bibê cewabî. Her hetê ciwîye de ziwanê kurdkî marûzê tehdît û hêrîşan yeno. Ney ra wet ma vînenê ke walî û qeymeqamî zî goreyê keyfê xo eşkenê tîyatro, sînema, konser û çalakîyanê sey nînan qedexe bikerê. Tayê pêvînayîş û munaqeşeyê ke çend aşmî yê derheqê çareserkedişê Meselaya Kurdan de qewimîyenê zî, komel mîyan de hêvî viraşta. Hêvîya tewr pîle zî na ya ke wa astengîyê vera perwerdeyê bi ziwanê kurdkî wedarîyê, wa Dewleta Tirkan mesûlîyetê xo bîyara ca û astengîyê vera perwerdeyê bi ziwanê kurdkî êdî biqedîyê. Tirkîye, ganî îxtîrazanê xo yê vera madeyanê 17in, 29in û 30in ê Peymanê Heqanê Gedeyan wedaro. Nînan ra wet belgeyê heqanê merdiman ê cîhanî ke Tirkîye zî îmzeker o, ganî nê belgeyan de zî îxtîrazanê xo yê vera musnayîş û averberdişê ziwan, kultur û bawerîyanê cîyayan de wedaro. Seba ke perwerde de semedê gedeyan rewşêka seypêye û azadîwaze biba wa Tirkîya bibo îmzakerê “Peymanê Vera Cîyavînayîşî yê Perwerde de” yê MY-UNESCOyî û mesûlîyetê xo bîyaro ca.
Bi wesîleyê na roje, ma endamê xo yê Wedat Aydin ke, 28ê Teşrîna Peyêne ya 1990î de kongreya sazîya ma de bi kurdkî qisey kerdbî û no semed ra ameybî tewqîfkerdîş, veradîyayîşê xo ra wextêko kilm ra pey zî hetê polesan ra ameybî girewtiş û ameybî qetilkerdiş, ma ey bi hurmet yad kenê; Ma vanê wa Roja Ziwanê Esasîyî yê Dinya pîroz bo û wa her kes bieşko bi ziwanê xo perwerde bibo û bi ziwanê xo dinya dir bikewo têkilî.